Een kompas heeft vier windrichtingen, maar het morele kompas dat de Fair Practice Code is, heeft vijf ijkpunten: solidariteit, transparantie, duurzaamheid, diversiteit en vertrouwen. Deze kernwaarden kunnen elkaar versterken en overlappen, maar soms ook botsen. De invulling van de waarden is tot stand gekomen in talloze bijeenkomsten, gesprekken en discussies. Want ook dat is de kern van de Fair Practice Code: hij is ontstaan van onderaf en ontwikkeld door het veld zelf. De Fair Practice Code is niet in beton gegoten. Het is meer leidraad dan regelset en de waarden zijn handvatten om het gesprek aan te gaan over de omgang met elkaar, de organisatie en de omgeving.

Solidariteit

De culturele en creatieve sector moet gezamenlijk zorg dragen voor een sterk veld. Tegenover werk staat een eerlijke vergoeding, die cao’s en honorariumrichtlijnen volgt en voor freelancemedewerkers eerlijk en redelijk is. Er wordt scherp gekeken naar de verhouding tussen betaalde en onbetaalde krachten, secundaire arbeidsvoorwaarden en gelijke behandeling. Het doel is de middelen zo eerlijk mogelijk te verdelen binnen de keten.

Fair practice stopt echter niet bij de rand van de eigen praktijk. We zijn allemaal onderdeel van een grotere keten en een alles omvattend ecosysteem, en in die zin van elkaar afhankelijk. Coöperatief handelen levert op de lange duur voor iedereen meer op dan concurrentie. Beter nog is het om holistisch te denken. De ene keer spring je voor een collega in de bres, de andere keer ga je voor een ideaal de barricade op. Dat zorgt voor empowerment, niet alleen van de ander maar ook van jezelf omdat je onderdeel bent van een groter geheel.

Solidariteit vraagt wel om actieve bijdragen. Dat je bijvoorbeeld lid wordt van een vakbond of platform die stem geeft aan de hele groep en lobby voert in het gezamenlijk belang. Toch zit er vaak nog een kloof tussen het belijden van solidariteit en het ook echt in praktijk brengen. Solidariteit stuit op de grens van beperkte middelen. Als geld maar één keer kan worden uitgegeven, wat is dan belangrijker: steun aan de ander of het eigen voortbestaan? Probleem is ook dat subsidiegevers zich nog niet ten volle bewust zijn van hun positie binnen de keten. Als zij fair practice ondersteunen en zelfs verplicht stellen, moeten zij zich dan niet solidair tonen en een actievere rol spelen in het verbinden van partijen, delen van expertise en vergroten van mogelijkheden?

Voor beginnende kunstenaars en andere creatieven is het vaak erg belangrijk dat zij credits krijgen voor het werk dat zij hebben gemaakt. Door hun bijdrage expliciet te benoemen, zodat zij daar weer verder mee kunnen in hun carrière. Zeker wanneer meerdere creatieven aan 1 project werken, kan daar onduidelijkheid over ontstaan. Maak hier voorafgaand aan ieder project goede en transparante afspraken over.

Transparantie

Transparantie maakt een organisatie eerlijker want controleerbaar. Ze zet aan tot een bewustere omgang met aannames en maakt ze expliciet. Het delen van overwegingen rondom een beslissing maakt het makkelijker om heldere afspraken te maken waar iedereen zich in kan vinden. Belangenverstrengeling komt ook eerder aan het licht. Dat alles voorkomt hogere kosten, tragere werkprocessen, verspilling en zelfs juridische onrechtmatigheden. In zekere zin is transparantie de tegenhanger van vertrouwen. Deze waarde vraagt immers om verantwoording en impliceert achterdocht. Maar transparantie is ook de basis van vertrouwen: wie alle kaarten op tafel legt, laat meteen zien wat voor partner of opdrachtgever hij is.

De Governance Code Cultuur wordt als verplicht criterium gesteld door vrijwel alle subsidieverleners. Maar het blijkt niet altijd eenvoudig om transparantie in praktijk te brengen. De afgelopen jaren hebben bijvoorbeeld talrijke conflicten gewoed tussen Raden van Toezicht en directies omdat de onderlinge verdeling van taken en verantwoordelijkheden niet helder was. Bovendien kost openheid van zaken tijd, die in administratieve zaken gaat zitten en niet in het maakproces of andere kerntaken, wat zeker voor kleine organisaties een grote belasting betekent. Het is ook de vraag waar ‘netjes opereren’ overgaat in continue, strenge controle die verlammend kan werken.

Duurzaamheid

Er wordt geproduceerd met het oog op de kwaliteit en de lange termijn. Dat betekent dat er wordt geïnvesteerd in mensen in de vorm van scholing en talentontwikkeling, dat mentale en fysieke overbelasting worden voorkomen en dat er verantwoordelijk wordt omgegaan met het materiële en immateriële kapitaal.

Bij een meer duurzame bedrijfsvoering hoeven werknemers en medewerkers geen roofbouw op zichzelf te plegen. Je gaat actief een verbond met elkaar aan, een echte relatie. Regelmatig peil je elkaars verwachtingen en ervaringen, en er zijn mogelijkheden en middelen om te groeien.

Duurzaamheid betreft ook het werk zelf. Bij een streven naar kwaliteit hoort zorg en aandacht. Steeds meer theatermakers zeggen liever te wachten met de lancering van een nieuwe voorstelling als de vorige nog niet verteerd is. Zij willen hun creativiteit niet opbranden voordat het resultaat ervan goed en wel heeft kunnen landen. Want dat komt ook de langdurige relatie met het publiek niet ten goede. Een minder hoge omloopsnelheid betekent ook minder verbruik van grondstoffen en een lagere afvalproductie. Bij het opstellen van de eerste versie van de Fair Practice Code was deze vorm van duurzaamheid nog niet sterk in beeld. Maar inmiddels is de klimaatcrisis nog acuter en slaat de code behalve op omgang met elkaar ook om omgang met de omgeving.

Diversiteit

In 2011 werd de Code Culturele Diversiteit gelanceerd om het bewustzijn hierover te vergroten en verandering in gang te zetten. Toepassing van de Code Diversiteit en Inclusie is inmiddels een voorwaarde voor veel fondsen en andere geldverstrekkers. In de sector zelf zijn ook veel initiatieven ontwikkeld. In 2022 publiceerde Code Diversiteit en Inclusie Waarden Voor Een Nieuwe Taal. De publicatie doet handreikingen voor een veilige, inclusieve en toegankelijke taal voor iedereen in de sector.

De normalisatiedrempel hebben we nog niet bereikt. Nieuwe allianties helpen ons op weg om diverser te worden. De afgelopen tijd zien we organisaties zich afvragen hoe hun netwerken vergroot kunnen worden. Hoe bereiken we het talent dat zich onder de radar bevindt? En hoe maken we ons aantrekkelijk voor hen?

Echte inclusiviteit vraagt ook offers en dat is ongemakkelijk. Want als nieuwe groepen een plaats aan tafel krijgen moeten anderen misschien hun stoel opgeven. Wie staat op en maakt plaats? En hoe kun je je bedrijfsstructuur zo veranderen dat er meer invloedrijke posities vrijkomen voor mensen met een andere achtergrond?

Vertrouwen

De werkomstandigheden van de vele zzp’ers in de sector zijn daarentegen sterk gestoeld op vertrouwen. Je moet ervan uitgaan dat de betaling fair is. Maar uit de praktijk blijkt dat zzp’ers vaak eenzijdig afhankelijk zijn van hun opdrachtgevers, met wie ze vaak ook nog een heel directe en persoonlijke relatie onderhouden. Dit kan leiden tot scheve verhoudingen. De veiligheid van de werkomgeving kan ook op andere manieren geschonden worden: door pesterijen, machtsmisbruik, discriminatie en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Veel instituten, instellingen en gezelschappen hebben inmiddels protocollen en gedragsregels opgesteld. Vertrouwenspersonen zijn aangesteld en studenten, medewerkers en externen worden aangemoedigd hun klachten geheel vertrouwelijk te delen. Sinds 2018 is er ook een sector breed meldpunt voor ongewenste omgangsvormen: Mores.online.

Het belang van een gezonde werkverhouding tussen werkgevers en werknemer, opdrachtgever en opdrachtnemers, subsidiegevers en kunstenaars is steeds beter bespreekbaar geworden. Feedback- en evaluatiegesprekken worden op grote schaal gevoerd. Subsidiegevers tonen zich meer bewust van de papierlast die verantwoording met zich meebrengt. Er wordt steeds vaker gemonitord op kwalitatieve doelstelling en subsidieprocedures zijn vereenvoudigd en versneld.